Zamor je fenomen koji nastaje kao posljedica aktivnosti pojedinih organa, organskih sistema ili organizma u cjelini prilikom savladavanja različitih vidova opterećenja. Može se manifestovati kao lokalni zamor ili kao zamor cijelog organizma. Zamor je pojava koja se još uvijek nalazi u domenu fizioloških reakcija organizma, jer u suštini predstavlja signal koji opominje organizam da treba da prekine aktivnost zbog prekomjernog opterećenja. Tri su osnovne karakteristike zamora: zamor je individualna pojava – npr. jednom smo u stanju umora gladni, a drugi put izgubimo apetit; reverzibilnost unutar 24h – poslije odmora osjećaj zamora nestaje i sve funkcije se vraćaju u normalu; izazvan je raznim životnim i radnim okolnostima.
Postoje mnoge teorije koje objašnjavaju nastanak zamora, ali nijedna od njih nije sa sigurnošću objasnila uzrok nastanka zamora, tako da vjerovatno ovaj fenomen nastaje kao posljedica više faktora. Teorija promjenjene hronaksije govori da se skeletni mišići aktiviraju putem nadražaja koji do njih dolaze preko mijeliniziranih nerava preko neuromuskularne ploče. Poslije svakog sprovedenog nadražaja slijedi vrijeme kada je membrana nerva depolarizovana za vrijeme kojeg draž bilo koje jačine ne može da se sprovede kroz nerv ni da djeluje na mišićno vlakno. Kod poslova koji zahtijevaju brze, učestale pokrete, nadražaji se stvaraju sa većom učestalošću i padaju u vrijeme refrakternosti, te se ne mogu sprovesti kroz nerv do mišića. Kao posljedica toga, rad se mijenja po brzini i kvalitetu ili prestaje, odnosno nastaje zamor.
Teorija ugušenja kaže da je za rad svake ćelije potreban kiseonik, a mišićne ćelije ga koriste u toku svog rada za izvođenje kontrakcije. Pri radu organizam može maksimalno da obezbijedi do 10 puta više kiseonika. Kada rad traje duže ili je naporniji, nedostaje O2, mišićna ćelija se guši i organizam se zamara.
Teorija iscrpljenja tvrdi da mišićna ćelija za svoj rad koristi energiju dobijenu razgradnjom ATP-a na ADP i AMP. U toku rada koji je u skladu sa fiziološkim kapacitetom ta utrošena energija se nadoknađuje razgradnjom glukoze iz krvi i glikogena iz jetre. Kada se ove rezerve glukoze i glikogena iscrpe, organizam se zamara i rad prestaje.
Teorija intoksikacije objašnjava da rad koji traje duže ili je teži nego što aerobni kapacitet osobe može da reguliše, zahtijeva uključenje anaerobnog kapaciteta, tokom koga se metabolizam zaustavlja u Krebsovom ciklusu na nivou pirogrožđene i mlečne kiseline koje se nagomilavaju u mišićnoj ćeliji. Sa druge strane, pri takvom radu se utroše i energetske rezerve (ATP, kreatininfosfat, glukoza, glikogen), pa se metabolizam ne obavlja do kraja. Kao posljedica ovoga dolazi do poremećaja u ćelijskom metabolizmu i gomilanja kiselih metaboličkih produkata, ćelija se truje, nastaje zamor i rad prestaje.
Aktivaciona teorija odnosi se prije svega na umni rad. Po njoj spoljašnja draž (nalog za rad) djeluje na koru velikog mozga (aktivira je), a preko nje na retikularnu formaciju u kojoj se odigravaju procesi ekscitacije i inhibicije koji indukuju jedan drugog. Postoje dva tipa ovog procesa: naizmeničana indukcija – kada ekscitacija jednog centra izaziva inhibiciju drugog i obrnuto, i autoidukcija – kada se naizmenično u jednom istom centru smjenjuju ekscitacija i inhibicija. Kako je dejstvo kore i retikularne formacije recipročno, a radne situacije doprinose različitim nivoima psihičke tenzije, to se i nivo aktivacije mijenja (od stanja najveće ekscitacije do pospanosti). Zamor nastaje usljed neadekvatne aktivacije, odnosno inhibicije centara koji su pri radu bili duže ekscitirani.
Moderno shvatanje zamora kaže da je zamor centralnog porijekla. Smatra se da se funkcije CNS-a koje su u toku rada angažovane, iz nekog razloga dezintegrišu i njihovi dijelovi ponovo integrišu na nekom drugom nivou ili po drugom modelu, što se manifestuje kao zamor. Lokacija ovih procesa do danas nije utvrđena.
Povećana potreba mišića za O2 i energijom u toku rada obezbjeđuje se povećanjem rada kardiovaskularnog i respiratornog sistema, kao i povećanjem iskorišćavanja kiseonika u mišićima. Kada je rad dugotrajan, težak ili se obavlja ubrzanim ritmom, nastupa zamor zbog nemogućnosti zadovoljenja povećane potrebe za kiseonikom u mišićnom tkivu. Funkcionalni aerobni deficit (FAI) izražava granicu za fizički napor. Izračunava se po formuli: FAI = Vo2max (predviđeni) – Vo2max (izmjereni) * 100, gdje je Vo2 max (predviđeni) maksimalni aerobni kapacitet predviđen na osnovu starosti, pola, težine i visine radnika, a Vo2 max (izmjereni) je izmjereni maksimalni aerobni kapacitet tog istog radnika.
Zamor pri dinamičkom radu nastaje kada je u radu angažovano više od jedne sedmine mišićne mase. Tada organizam nije u stanju da obezbijedi dovoljno O2 i energije, dolazi do poremećaja akcionih potencijala koji se provode skeletnim nervima, insuficijencije mišićnog krvotoka, kiseli metabolički produkti se gomilaju u mišićnim ćelijama, što sve dovodi do usporenja i prestanka rada mišića. Promjena brzine i ritma mišićnog rada takođe može biti uzrok zamora jer se skraćuje vrijeme dekontrakcije mišića pa on ne stigne da se u potpunosti oporavi.
Zamor pri statičkom radu nastaje kada rad od mišića zahtijeva da koriste veliki procenat svoje maksimalne izometrijske moći. Smatra se da izometrijska napetost preko 20-30% maksimalne izaziva potpunu kompresiju lokalnih krvnih sudova. Zbog nemogućnosti aerobnog metabolizma, uključuje se anaerobni metabolizam, pri čemu se stvara i nagomilava mlečna kiselina koja prouzrokuje bol u mišićima, što dovodi do usporenja i prestanka rada mišića.
Mišići koji obavljaju određeni fizički rad imaju uvežban motorički model kojim najefikasnije obavljaju određeni rad. Kada zbog zamora prestanu da rade, rad mogu da preuzmu drugi, pomoćni mišići koji nemaju uvežbane motoričke modele pa rad obavljaju sporije i manje efikasno.
Klinički znaci fizičkog zamora su psihomotorna usporenost, nespretni i suvišni pokreti, pojava spontanih pauza, opadanje radnog učinka i greške u radu, povećan traumatizam na radnom mjestu, iscrpljenost, bezvoljnost i apatičnost, promjena raspoloženja, razdražljivost i svadljivost, paspanost i zaboravnost, osjećaj nelagodnosti ili čak bola, povećana frekvencija disanja i pulsa, lako povećanje krvnog pritiska, povećana kožna temperatura, povećana količina izlučenog znoja i povećan broj treptaja očnih kapaka.
Subjektivni znaci zamora su veoma značajni za njegovu procjenu, ali imaju dva bitna nedostatka. Subjektivan doživljaj zamora vremenski zaostaje za promjenama koje su se u organizmu dogodile. Osobe koje su veoma motivisane da rade često ne osjećaju zamor, pa rade i dalje, tako da preskačući doživljaj zamora, odmah dolaze u stanje premora.
Kod umnog rada preovladavaju psihički fenomeni uz neznatno motoričko angažovanje. Za razliku od mišićnog rada, kod umnog rada se količina krvi u moždanom tkivu neznatno povećava, tako da se umni rad ne može mjeriti količinom utrošenog kiseonika, pa se ni zamor kod umnog rada ne može objasniti klasičnim teorijama zamora već je vjerovatnije da objašnjenje leži u aktivacionoj teoriji. Simptomi umnog zamora isti su kao i zamora drugog porijekla, a od objektivnih pokazatelja imamo sporije i konfuznije rasuđivanje, opadanje intelektualnih funkcija – prvo najfinije, pa postupno grublje, i promjenu raspoloženja.
Ukoliko rad koji je doveo do akutnog zamora traje i dalje, nastaje hronični zamor odnosno premor. Za razliku od akutnog zamora koji odmorom u potpunosti nestaje u toku 24 sata, kod premora se osoba danima ne oporavlja, a novi radni dan započinje već umorna. Premor dakle predstavlja patološku pojavu i negativan efekat rada.
Klinički znaci premora su: radi bez volje i sa velikim naprezanjem, stalno je umoran i ne može se odmoriti za 24 sata, iscrpljen je i zamoren ujutro prije početka rada, često obolijeva usljed smanjene otpornosti, pojačana je razdražljivost, opada interesovanje za rad, gubitak apetita i smanjenje tjelesne težine, neurotsko reagovanje ako premor traje duže, tahikardija i opadanje krvnog pritiska.
Fiziološka odbrana organizma od zamora jeste prestanak rada odnosno odmor. Tada se organizam oporavlja, osoba se subjektivno bolje osjeća, tj. zamor postepeno nestaje. Odmor treba da nastupi odmah nakon nastanka zamora i da traje do oporavka svih izmijenjenih funkcija.
Spontani odmori nastaju u toku samog rada, njih osoba ne planira, već biva primorana da na kraće ili duže vrijeme prestane da radi da bi se odmorila. Prekidu rada prethodi subjektivni doživljaj nekog vida nemoći (radi sporije, nespretno, greši i sl.) ili smetnje somatskog tipa (bolovi, tremor, malaksalost itd.). Organizacija režima rada gdje su ovakve spontane pauze moguće je veoma dobra. Istraživanja pokazuju da je efikasnost takvog rada veća nego kada je vrijeme za odmor strogo planirano jer se nikada ne može planirati vrijeme pauze koje odgovara svim radnicima.
Planirani odmori mogu se programirati u okviru planiranog režima rada i odmora. Oni se najčešće planiraju za cijelu radnu grupu. U principu bolji efekti se postižu kraćim a češćim pauzama.
Pasivni odmori tokom kojih osoba prestaje da radi, a organizam je u stanju mirovanja, najbolje je da osoba tada leži. Vrijeme potrebno za ovakav odmor zavisi od težine i trajanja rada koji je doveo do zamora i može se izračunati po formuli: dužina potrebnog odmora = težina prethodnog rada (u Kcal/min) * 100 (u % trajanja prethodnog rada).
Aktivni odmor je odmor promjenom rada odnosno anti-opterećenjem. On je efikasniji od pasivnog odmora ukoliko je do zamora došlo usljed umnog rada, statičkog rada i dinamičkog rada manjih mišićnih grupa. Predstavlja skup sportsko-rekreativnih aktivnosti koje su usmjer
