SLOŽENA PRIRODA UTICAJA I INTERAKCIJA FAKTORA RADNE I ŽIVOTNE SREDINE NA ZDRAVLJE ČOVJEKA
Higijena rada predstavlja ključnu oblast preventivne medicine, čija je osnovna svrha identifikacija, procjena i kontrola štetnih faktora u radnom okruženju. Međutim, radna sredina ne postoji izolirano – ona je dio šire životne sredine, pa se utjecaj svih prisutnih faktora mora analizirati u širem kontekstu ukupnog okruženja u kojem čovjek živi i radi.
Životna sredina se može posmatrati kroz četiri međusobno povezana nivoa: mikronivo (kućna sredina pojedinca), mezonivo (radna sredina kolektiva), makronivo (komunalna sredina grada ili regije) i meganivo (klimatska zona, koja se odnosi na veće geografske cjeline). Svaki od ovih nivoa sadrži specifične faktore koji mogu pozitivno ili negativno utjecati na ljudsko zdravlje.
Faktori životne sredine svrstavaju se u šest osnovnih kategorija: fizička aktivnost (npr. intenzitet i trajanje rada), mentalna aktivnost (percepcija, stres, donošenje odluka), hemijski faktori (kiseonik, nutrijenti, industrijske hemikalije), fizički faktori (buka, temperatura, radijacija), biološki faktori (bakterije, virusi, gljivice, paraziti), te socijalni faktori (međuljudski odnosi, organizacija rada, društveno-politički uslovi).
Prema biološkoj esencijalnosti, ovi faktori se dijele na esencijalne (nužne za zdravlje i normalno funkcionisanje organizma, poput nutrijenata, tjelesne aktivnosti i socijalne interakcije) i neesencijalne (koji nisu neophodni, a često su i štetni – poput duhana, alkohola, toksičnih hemikalija, vibracija i sl.). Medicinska praksa i higijena rada imaju zadatak da optimiziraju uticaj esencijalnih faktora, dok se istovremeno minimizira prisustvo i djelovanje onih štetnih.
U praksi se često posmatra samo jedan faktor izloženosti, ali stvarnost radnog okruženja je znatno kompleksnija. Ekspozicija gotovo uvijek uključuje više faktora, često iz različitih grupa, koji mogu međusobno djelovati na različite načine – aditivno (zbirno), sinergijski (pojačano), antagonistički (umanjeno), ili čak neočekivano. Tako dolazi do složenih interakcija koje u konačnici imaju značajan utjecaj na biološke sisteme radnika.
Primjeri interakcija uključuju kombinovano djelovanje buke i vibracija, buke i mentalnog stresa, ili visoke temperature u kombinaciji sa prisustvom gljivica, duvanskog dima i smjenskog rada. Takođe, interakcije se javljaju i kod istog faktora koji ulazi u tijelo različitim putevima (npr. kadmij putem inhalacije i ingestije), ili kod izloženosti istom faktoru na više nivoa životne sredine (npr. buka kod kuće i na poslu).
Zanimljiv primjer je djelovanje atmosferskih uslova na hemijski sastav izduvnih gasova – niži atmosferski pritisak povećava koncentraciju kiselih organskih jedinjenja u dizel emisijama. Slično tome, mikroorganizmi u radnoj sredini mijenjaju svoje ponašanje zavisno od temperature, vlažnosti i doba dana, a mogu pokazivati i međusobne interakcije – npr. gljivica Aspergillus parasiticus smanjuje lučenje aflatoksina kada je u prisustvu Trychothecium roseum, što je izraženije pri višoj temperaturi i vlažnosti.
Pored poznatih štetnosti, značajnu pažnju zahtijevaju i tzv. skrivene štetnosti – materije koje se ne koriste niti proizvode namjerno, ali se oslobađaju u okolinu uslijed hemijskih reakcija, sagorijevanja, nesreća ili dekompozicije. Neki primjeri uključuju benzen kao nečistoću u toluenu, 1,4-dioksan kao aditiv u trihloretanu, dioksin kao nusprodukt u proizvodnji herbicida, te fosfin i arsin kao kontaminante u acetilenu. Ove materije često djeluju neprimjetno, ali mogu imati ozbiljne posljedice po zdravlje radnika.
Nadalje, treba imati na umu da se interakcije ne odvijaju samo u organizmu, već i u samoj sredini – u vazduhu, na površinama, u vodi. Na primjer, alkohol može rastvarati vinilhlorid iz plastičnih posuda i time povećati ekspoziciju, dok čestice prašine mogu apsorbirati štetne gasove ili komponente duvanskog dima, mijenjajući njihov toksični potencijal.
Sve navedeno ukazuje na potrebu za holističkim i multidisciplinarnim pristupom u procjeni radne sredine. Higijena rada ne može se više oslanjati na pojedinačne mjere – potrebna je integrisana analiza svih relevantnih faktora i njihovih mogućih međudjelovanja. Samo tako je moguće razviti efikasne strategije prevencije, zaštite zdravlja i unapređenja kvaliteta života radnika.
