Stres se može definisati kao opšta nespecifična reakcija organizma izazvana nepovoljnim i štetnim uticajima iz spoljne i unutrašnje sredine. Stresna reakcija ima zaštitni karakter, usmeren na to da se mobilišu svi resursi organizma u cilju zaštite od nepovoljnih i štetnih uticaja. Prema medicinskom shvatanju stres je bilo koje štetno dejstvo spoljašnjeg ili unutrašnjeg porekla koje narušava prirodnu ravnotežu organizma, tako da se javlja reakcija prilagođavanja praćena različitim fizičkim i psihološkim poremećajima koji mogu dovesti do nastanka bolesti. Opšte je mišljenje da stres nije bolesno stanje već funkcionalno stanje narušene ravnoteže organizma i kratkotrajne psihofiziološke pometnje, koje je moguće razumjeti kao reaktivno stanje na granici između zdravlja i bolesti.
VRSTE STRESA PREMA VRSTI STRESOGENIH FAKTORA
Fizički stres – Izazvan energetskim promjenama u okolini organizma, odnosno mehaničkim i fizičkim dejstvom npr. udari, potresi, nagla promjena temperature, buka i dr.
Biološki stres – Izazvan biološkim i fiziološkim činiocima kao što su: povrede, gubitak tečnosti, toksični i infektivni agensi, gladovanje, poremećaji biološkog ritma itd.
Psihološki stres – Izazvan iznenadnim i neočekivanim životnim događajima, opasnim situacijama, raznim lišavanjima, konfliktima i dr.
Socijalni stres – Izazvan činiocima socijalne prirode kao što su nagle: društvene promjene, socijalne krize, interpersonalni sukobi, revolucije, pljačke, progoni, ratovi…
Psiho-socijalni stres – Termin koji se sve više koristi kako bi obuhvatio i psihološku i socijalnu komponentu stresa imajući u vidu da se one najčešće javljaju zajedno.
PREMA ŽIVOTNIM SITUACIJAMA U KOJIMA NASTAJE
Životni stresovi – Vezani su za događanja u svakodnevnom životu ili porodici.
Profesionalni stresovi – Vezuju se za posao koji čovjek obavlja.
Razvojni stresovi – Vezuju se za životne krize i određene periode u čovjekovom životu npr.: polazak u školu, pubertet, adolescencija, zaposlenje, stupanje u brak, odlazak u penziju i sl.
Akcidentalni stresovi – Vezuju se za vanredne situacije ili iznenadne događaje: elementarne nepogode, saobraćajni udesi, havarije, smrt u porodici, gubitak imovine, posla i sl.
PREMA UTICAJU NA ORGANIZAM
Eustres – Ukoliko stresni odgovor ostane u granicama zaštitne uloge (upozorenja).
Distres – Ukoliko je stresna reakcija praćena štetnim posljedicama po organizam.
PREMA FIZIČKOM I SOCIJALNOM KONTEKSTU U KOME NASTAJE
Ekološki stres – Koji se doživljava pri prilagođavanju na novu geografsko-klimatsku sredinu.
Urbani stres – Koji se doživljava pri prilagođavanju na urbanu sredinu.
Akulturacioni stres – Koji se doživljava pri prilagođavanju na drugu kulturu.
FIZIOLOGIJA STRESA
Za fiziologiju stresa važno je poznavati dvije neuro-endokrine osovine i to:
HIPOTALAMUS→ADENOHIPOFIZA→KORA NADBUBREGA
Hipotalamus kontroliše većinu vegetativnih i endokrinih funkcija u organizmu i mnoge oblike emocionalnog ponašanja.
Hipotalamus luči oslobađajuće i inhibirajuće faktore, koji kontrolišu lučenje hormona adenohipofize. U fazi stresa luči se kortikotropin oslobađajući faktor (CRF), pod čijim dejstvom adenohipofiza luči adrenokortiko-tropin (ACTH), koji izaziva lučenje adrenokortikalnih hormona iz kore nadbubrežne žlijezde od kojih je najznačajniji kortizol. Stres u roku od nekoliko minuta dovodi do povećanja lučenja kortizola i do 20 puta. Kortizol ima brojne funkcije u kontroli metabolizma proteina, masti i ugljenih hidrata. Stimuliše glukoneogenezu u jetri – dolazi do porasta rezervi glikogena u jetri. Umereno smanjuje korišćenje glukoze u svim ćelijama u organizmu – dolazi do porasta glukoze u krvi.
Smanjuje zalihe proteina u skoro svim ćelijama osim u jetri – povećanje koncentracije proteina u krvi i jetri. Podstiče mobilizaciju masnih kiselina i njihovo korišćenje za dobijanje energije. Ima antiinflamatorno dejstvo i suprimira imunološki sistem. Na ovaj način kortizol koji se luči u fazi stresa pomaže da metabolički sistem kao izvor energije umjesto glukoze koristi masne kiseline. Svrsishodnost ove reakcije još uvijek nije do kraja poznata. Lučenje CRF i ACTH nalazi se u direktnoj negativnoj povratnoj sprezi sa nivoom kortizola u plazmi, ali su stresni stimulusi nadmoćniji i uvijek mogu da nadvladaju povratno dejstvo kortizola.
HIPOTALAMUS→SIMPATIKUS→SRŽ NADBUBREGA
Autonomni nervni sistem (ANS) kontroliše prije svega viscelarne funkcije organizma. Senzorni signali ulaze u autonomne ganglije koje se nalaze u kičmenoj moždini, moždanom stablu i hipotalamusu, odakle se nakon obrade simpatičkim (Sy) i parasimpatičkim (PSy) nervnim vlaknima šalju odgovori u viscelarne organe čime se kontroliše njihova aktivnost. Sistemi Sy i PSy djeluju recipročeno, ali većinu organa dominantno kontroliše jedan od njih. Na krajevima Sy i PSy nervnih vlakana luči se jedan od dva transmitera:
Acetilholin (holinergična vlakna) – Luči se na krajevima svih preganglijskih Sy i PSy vlakana, kao i na krajevima PSy i pojedinih Sy nerava (za znojne žlijezde, piloerektorne mišiće i neke krvne sudove). Acetilholin stimuliše efektorne organe vezujući se za muskarinske i nikotinske receptore na njima.
Noradrenalin (adrenergična vlakna) – Luči se na krajevima većine Sy nervnih vlakana. Noradrenalin stimuliše efektorne organe vezujući se za alfa i beta receptore na njima. Dio Sy preganglijskih vlakana završava se direktno u srži nadbubrežne žlijezde. Preko ovih vlakana srž nadbubrežne žlijezde stimuliše se na lučenje hormona adrenalina (80%) i noradrenalina (20%) koji se putem krvi prenose u sva tkiva. Simpatička stimulacija viscelarnih organa se dakle odvija na dva načina: direktno preko simpatičkih nerava i indirektno preko hormona srži nadbubrega koji preko krvi dospijevaju do viscelarnih organa. Noradrenalin koji se iz Sy nervnih završetaka luči direktno u tkivo ostaje aktivan samo nekoliko sekundi, dok noradrenalin i adrenalin koje srž nadbubrežna luči u krv ostaju aktivni sve dok ne difunduju u tkiva. Kod stresa dolazi do masovne aktivnosti simpatikusa kao rezultat čega dolazi do reakcije cijelog organizma koja povećava njegovu sposobnost da obavlja naporan fizički rad i to na više načina:
• povećava se krvni pritisak,
• povećava se dotok krvi u aktivne mišiće, a smanjuje u organe koji ne učestvuju u motornoj aktivnosti,
• raste ćelijski metabolizam u cijelom organizmu,
• povećava se nivo glukoze u krvi, glikoliza u jetri i mišićima, snaga mišića i mentalna aktivnost.
Kao što je već rečeno, ANS kontroliše hipotalamus ali i kora velikog mozga. Izgleda da viša područja mozga mogu promijeniti djelovanje ANS toliko snažno da mogu izazvati i neka oboljenja (peptički ulkus, opstipaciju, srčane palpitacije ili čak srčani udar).
ISPOLJAVANJE STRESNE REAKCIJE
Faza alarma (šoka)
Kada individua postaje svjesna prisustva stresogenog faktora i obraća pažnju na njega u cilju definisanja i procjene stresora. Tada se na emocionalnom planu uočava zbunjenost, nevjerica prema okolini. Procesi opažanja i mišljenja su narušeni tako da je otežana objektivna ocjena situacije i donošenje pravilnih rješenja. Usled sužene percepcije često dolazi do fiksiranja za pojedine detalje dok se druge karakteristike zanemaruju (fenomen tunelskog viđenja).
Faza mobilizacije (aktivnog suprotstavljanja)
Ovu fazu karakteriše mobilizacija resursa cijelog organizma radi suprotstavljanja djelovanju stresora i razvoju neželjenih posljedica. Vrši se analiza situacije, suočavanje sa okolnostima, testiraju se moguća rješenja i donosi konačna odluka o suprotstavljanju i savladavanju izvora stresa ili se preduzima bekstvo iz stresne situacije.
Ukoliko se ni aktivnom borbom ni bekstvo ne razriješi stresna situacija dolazi do regresije na mentalno-emocionalnom i bihevioralnom planu, javljaju se greške, aktiviraju neke automatske navike, a u daljem toku i neki instinktivni šabloni. Ako sve ovo ne da pozitivne rezultate nastupa treća faza.
Faza sloma ličnosti (faza iscrpljenja i dezintegracije)
Dolazi do slabljenja kompenzatornih mehanizama ličnosti, javlja se rasejanost, nemogućnost koncentracije, a moguća je i pojava inhibicije i ukočenosti. Ponekad se javlja i intenzivni strah i panika, a u ekstremnim slučajevima mogu se ispoljiti akutni psihički poremećaji ili psihosomatska oboljenja.
