Kada započnemo fizičku aktivnost – bilo da je to lagana šetnja, penjanje uz stepenice, rekreativno trčanje ili intenzivan trening – naše tijelo odmah reaguje. Jedan od sistema koji najbrže odgovara na ove promjene je kardiovaskularni sistem, odnosno srce i krvni sudovi. Njegova uloga je da mišićima obezbijedi dovoljno kiseonika i nutrijenata, te da u isto vrijeme ukloni otpadne materije koje nastaju tokom rada.
Prve reakcije tijela
Već u prvim sekundama fizičkog napora, u mišićima se počinju nakupljati hemijske supstance poput mliječne kiseline i ugljičnog dioksida. Ovi metabolički produkti šalju signale ka mozgu, prvenstveno produženoj moždini, koja zatim aktivira mehanizme prilagođavanja rada srca i krvnih sudova.
Pored toga, uključuju se i proprioceptori – receptori u mišićima i zglobovima koji registruju promjene u pokretu i napetosti. Njihove informacije omogućavaju da reakcija organizma bude gotovo trenutna. Nakon 20–30 sekundi, aktiviraju se i hemoreceptori u krvi, koji bilježe pad pH vrijednosti i promjene u nivou kiseonika i ugljičnog dioksida.
Sve ove informacije zajedno omogućavaju tijelu da se brzo prilagodi povećanom fizičkom zahtjevu.
Šta se dešava sa srcem i cirkulacijom?
U stanju mirovanja, srce u prosjeku pumpa oko 5 litara krvi u minuti, što odgovara ukupnoj količini krvi u organizmu. Međutim, tokom fizičkog napora, potrebe za kiseonikom rastu i minutni volumen srca se može povećati i do 25–30 litara u minuti kod treniranih sportista.
Kod osoba koje nisu u treningu, ovo povećanje se najviše postiže kroz ubrzanje srčane frekvencije – odnosno broja otkucaja srca. Proces ide ovako:
-
Najprije se smanjuje aktivnost parasimpatičkog nervnog sistema (koji inače usporava srce).
-
Zatim se pojačava djelovanje simpatičkog nervnog sistema – poznatog po reakciji “bori se ili bježi” – što dovodi do ubrzanog rada srca, povišenog krvnog pritiska i brže cirkulacije.
Kako se povezuje broj otkucaja i intenzitet rada?
Postoji prilično linearna povezanost između intenziteta fizičke aktivnosti i srčane frekvencije – barem do oko 80% maksimalnog kapaciteta. Upravo zato se puls često koristi kao praktičan pokazatelj koliko je neko opterećen tokom vježbanja.
Međutim, broj otkucaja ne zavisi samo od vježbe, već i od:
-
vrste aktivnosti (npr. dinamička kao što je trčanje ili statička kao što je nošenje tereta),
-
emocionalnog stanja (stres i uzbuđenje mogu podići puls i bez fizičkog napora),
-
tjelesne temperature i dehidracije,
-
doba dana (jutarnji puls je obično niži nego večernji).
Kod statičkih aktivnosti (poput držanja tereta ili skleka u položaju izdržaja), puls brzo raste, ali ne pokazuje istu linearnu progresiju kao kod trčanja ili vožnje bicikla.
Koliko srce može da izdrži?
Srce ima nevjerovatnu sposobnost prilagođavanja. Kada radimo fizički napor, venski priliv (količina krvi koja se vraća u srce) se povećava. Zahvaljujući tzv. Starlingovom mehanizmu, srce tada pumpa jače i efikasnije.
Ipak, postoji granica. Ako je srčani mišić oslabljen (kao kod osoba sa srčanom insuficijencijom), srce ne može da obradi sav dodatni priliv krvi, pa dolazi do zamaranja i ograničenja fizičkih sposobnosti. Zato je važno da svaka osoba zna granice svog zdravlja i ne forsira organizam iznad onoga što je sigurno.
Maksimalni broj otkucaja i starost
Jednostavna formula za procjenu maksimalnog pulsa glasi:
Maksimalna frekvencija = 220 – godine starosti.
Tako mlada osoba od 20 godina može dostići i do 200 otkucaja u minuti, dok osoba od 60 godina može očekivati maksimum oko 160. Naravno, riječ je o prosjeku – individualne razlike, kondicija i zdravstveno stanje igraju veliku ulogu.
Trenirane osobe imaju “ekonomičnije” srce – njihova frekvencija u mirovanju je niža, a srce pumpa više krvi u jednom otkucaju. Zato im puls sporije raste pri naporu i brže se vraća u normalu nakon prestanka aktivnosti.
Anegdota iz prakse
Jedan profesor fiziologije volio je studentima objašnjavati kako tijelo reaguje na napor kroz lični primjer. Tokom predavanja, popio bi kafu i zatim zamolio studenta da mu izmjeri puls. Bio bi oko 70 otkucaja u minuti. Zatim bi počeo brzo da se penje i spušta niz stepenice amfiteatra – nakon samo dvije minute puls mu je skočio na 140. S osmijehom bi rekao: “Eto vam živi dokaz kako se simpatički nervni sistem ne šali!” Ovaj mali eksperiment studenti nikada nisu zaboravili, a to je bio i najbolji način da se praktično objasni teorija.
Zašto je ovo važno i za “obične” ljude?
Iako su sportisti ti koji najviše prate puls i funkciju srca, razumijevanje kardiovaskularnih reakcija važno je za svakoga. Evo i zašto:
-
Za rekreativce – praćenje pulsa pomaže da se trenira u “zoni zdravlja” bez preopterećenja.
-
Za starije osobe – poznavanje granica pulsa može spriječiti zdravstvene komplikacije.
-
Za osobe sa srčanim problemima – pravilno dozirana fizička aktivnost poboljšava kondiciju i smanjuje rizike.
-
Za sve nas – redovno kretanje jača srce, poboljšava cirkulaciju i smanjuje rizik od kardiovaskularnih bolesti.
Zaključak
Kardiovaskularni sistem je centralni “motor” našeg tijela tokom fizičkog napora. Srce i krvni sudovi rade u savršenoj sinergiji kako bi obezbijedili kiseonik i hranljive tvari mišićima, a istovremeno uklonili metaboličke otpade.
Razumijevanje ovih procesa nije rezervisano samo za sportiste – ono može pomoći svakome da trenira pametnije, da brine o svom zdravlju i da osluškuje signale koje mu srce šalje. U konačnici, pravilno opterećenje i redovno kretanje nisu samo trening za mišiće, nego i najbolja dugoročna investicija u zdravlje srca.
